Sivanandalahari-45

ఛన్దశాఖి శిఖాన్వితైః ద్విజవరైస్సంసేవితే శాశ్వతే

సౌఖ్యాపాదిని ఖేదభేదిని సుధాసారైః ఫలైర్దీపితే .

చేతః పక్షిశిఖామణే త్యజ వృథా సంచారమన్యైరలం

నిత్యం శంకర పాదపద్మ యుగలీ నీడే విహారం కురు (45)

ఛన్ద శాఖి = వేదములు కొమ్మలుగాను

శిఖా అన్వితైః = (ఉపనిషత్తులు) ఆ కొమ్మల చివరలుగా కలిగినది
ద్విజవరైః = బ్రాహ్మణ శ్రేష్ఠులచే (లేదా పక్షి శ్రేష్ఠములచేతను)
సంసేవితే = విశేషముగా సేవింపబడునది
శాశ్వతే = శాశ్వతమైనది
సౌఖ్య ఆపాదిని = సౌఖ్యమును కలిగించునది
ఖేద భేదిని = దుఃఖ నాశనము చేయునది
సుధా సారైః ఫలైః = అమృతమే రసముగా కలిగిన ఫలములతో
దీపితే = ప్రకాశించుచున్నది
చేతః పక్షి శిఖా మణే = ఓ మనస్సు అనెడి పక్షి రాజమా
త్యజ వృథా సంచారం = అనవసరమైన సంచారమును విడువుము
అన్యైః అలం = ఇతరములు ఇక చాలును
నిత్యం = ఎల్లప్పుడూ
శంకర పాదపద్మ యుగలీ నీడే = శంకరుని పాదపద్మద్వంద్వము అను గూటియందు
విహారం కురు = విహరించుము

మనస్సు అనెడి ఓ పక్షిరాజమా! వృధా సంచారములను విడిచిపెట్టుము. ఆ తిరుగుళ్ళు ఇక చాలును. శంకరుని పాదపద్మములనెడి గూటియందు, వేదములు ఆ వృక్షముయొక్క కొమ్మలుగాను, ఉపనిషత్తులు కొమ్మల చివరలుగాను కలిగియుండి, బ్రాహ్మణ శ్రేష్ఠులచే విశేషముగా సేవింపబడుచున్నది, శాశ్వతమైనది, సౌఖ్యమును కలిగించునది, దుఃఖమును నశింపజేయునది, అమృతమే రసముగా కలిగిన ఫలములతో ప్రకాశించునది అగు ఆ వృక్షముపై హాయిగా విహరించుము.

కొన్ని వివరణలు:

(1) పక్షి అన్ని చోట్లకు ఎలా తిరుగుతుందో, మనస్సుకూడా అలానే అన్ని చోట్లకు తిరిగివస్తూ ఉంటుంది. అందువలన, ఈ శ్లోకమునందు మన మనస్సు బాగా తిరుగుబోతు అయిన పక్షితో పోల్చబడినది.

(2) పై శ్లోకములో "ద్విజ" అనగా "రెండు జన్మలు కలిగినది" అని అర్ధము. ఈ పదము, పక్షికిని మరియు బ్రాహ్మణునకుకూడా అన్వయమగును. పక్షి, మొదట గ్రుడ్డుగా ఉండి, ఆ తరువాత పిల్లగా దానినుండి బయటకు వచ్చును; కావున అది రెండు జన్మలు కలిగినదిగా భావింపబడును. అలానే, బ్రాహ్మణుడు (= బ్రహ్మ జ్ఞానమును పొందుటకై యత్నించువాడు) ఉపనయన సంస్కారముతో రెండవ జన్మ పొందినవాడిగా పరిగణింపబడును.

Sivanandalahari-44

కరలగ్నమృగః కరీన్ద్ర భంగో

ఘనశార్దూల విఖణ్డనోఽస్త జన్తుః .

గిరిశో విశదాకృతిశ్చ చేతః కుహరే

పంచముఖోస్తి మే కుతో భీః (44)

కర లగ్న మృగః = లేడిని (మాయను) చేజిక్కించుకున్నవాడు
కరీన్ద్ర భంగః = గజాసురునికి భంగపాటును (ఓటమిని) కలిగించినవాడు
ఘన శార్దూల విఖణ్డనః = ప్రబలుడైన వ్యాఘ్రాసురుని ఖండిచినవాడు
అస్త జన్తుః = ప్రాణకోటినంతటిని తనయందు లయము చేసుకొనువాడు
గిరిశః = కొండగుహయందు (హృదయమునందు) శయనించువాడు
విశద ఆకృతిః చ = మరియు తేజోస్వరూపము కలవాడు (అయిన పరమేశ్వరుడు)
చేతః కుహరే = నా మనస్సు అనెడి గుహయందు
పంచ ముఖః అస్తి = ఐదు ముఖములవాడు (శివుడు) ఉండగా
మే కతో భీః = నా దరికి భయము ఎక్కడనుండి రాగలదు?

లేడిని తన చేజింక్కించుకున్నవాడు, గజాసురునికి భంగపాటును కలిగించినవాడు, ప్రబలుడైన వ్యాఘ్రాసురుని ఖండించినవాడు, ప్రాణికోటినంతటినీ తనయందు లయము చేసుకొనువాడు, హృదయ కుహరమునందు శయనించువాడు, మరియు మహా తేజోస్వరూపుడు అయిన ఆ పంచముఖుడు (ఈశ్వరుడు), నా మనస్సు అనెడి గుహయందు ఉండగా ఇక నా దరికి భయము అనునది ఎక్కడనుండి రాగలదు?

కొన్ని వివరణలు:

(1) "హృదయమనెడి గుహయందు" నివసించు ఈశ్వరునిగూర్చి వర్ణించుటకు ప్రయోగించిన విశేషణములు, "అరణ్య గుహలలో" నివసించు సింహమునకుకూడా వర్తించేటట్లు, ఈ శ్లోకములో చాలా చమత్కారమైన రచన చేసారు శ్రీ శంకరాచార్యులవారు. అరణ్యమునకు సింహము ఎలానో, సకల భువనములకు శివుడు అలానే కాబట్టి, రెండింటికీ వర్తించేటట్లుగా విశేషణములను వాడడం ఎంతగానో తగియున్నది!

సింహమునకు ఆ విశేషణములు ఎలా వర్తిస్తాయో ఇప్పుడు చూద్దాము:

కర లగ్న మృగః = మృగములను తన పంజాయందు చిక్కించుకొనునది

కరీన్ద్ర భంగః = ఏనుగును చంపునది

ఘన శార్దూల విఖణ్డనః = బలమైన పులినికూడా దునుమాడునది

అస్త జన్తుః = తనను చూచినంతనే జంతువులన్నియు పారిపోయి మాయమగునట్లు చేయునది

గిరిశః = కొండ గుహలయందు నివసించునది

విశద ఆకృతిః చ = మరియు ప్రచండమైన ఆకృతి కలది

పంచ ముఖః అస్తి = బాగుగా తెరువబడిన నోరుకలది

(2) శివుడు పంచముఖుడు - ఆయన ఐదు ముఖములు (లేదా మూర్తుల) పేర్లు - (i) సద్యోజాత, (ii) వామదేవ, (iii) అఘోర, (iv) తత్పురుష మరియు (v) ఈశాన. తాత్వికముగా, ఈశ్వరుని ఐదు ముఖములు ఆయన నిర్వర్తించు (i) సృష్టి, (ii) స్థితి, (iii) లయము, (iv) తిరోధానము (అనగా దుష్టత్వమును నిగ్రహించుట), మరియు (v) అనుగ్రహములకు సంకేతములు.

Sivanandalahari-43

మా గచ్ఛ త్వమితస్తతో గిరిశ భో మయ్యేవ వాసం కురు
స్వామిన్నాదికిరాత మామకమనః కాన్తార సీమాన్తరే .
వర్తన్తే బహుశో మృగా మదజుషో మాత్సర్య మోహాదయ
స్తాన్ హత్వా మృగయా వినోద రుచితా లాభం చ సంప్రాప్స్యసి (43)

మా గచ్ఛ త్వం = నీవు వెళ్ళవద్దు
ఇతః తతః = అటు-ఇటు
గిరిశ భో = ఓ కైలాసవాసా
మయి ఏవ = నాయందే
వాసం కురు = నివాసము ఉండుము
స్వామిన్ = ఓ స్వామీ
ఆది కిరాత = ఓ ఆది కిరాతమూర్తీ (మొట్టమొదటి బోయవాడా!)
మామక మనః = నా మనస్సు (అనెడి)
కాన్తార సీమాన్తరే = అరణ్యము లోపల
వర్తన్తే = తిరుగుచున్నవి
బహుశో మృగాః = అనేక మృగములు
మదజుషః = మదించిన
మాత్సర్య మోహాదయః = మాత్సర్యము (అసూయ), మోహము మొదలగునవి
తాన్ హత్వా = వాటిని సంహరించి
మృగయా వినోద రుచితా = వేటడుట అనెడి వినోదములోగల రుచిని (మజా!)
లాభం చ సంప్రాప్స్యసి = ఆనందమును పొందగలవు

ఓ కైలాశవాసా, నీవు అటు ఇటు వెళ్ళక, కేవలము నాలోనే నివసించుము. ఓ ఆది కిరాతమూర్తి! నా మనస్సు అనెడి ఘోరారణ్యములోపల మోహము, మాత్సర్యము ఇత్యాది క్రూర మృగములు అనేకములు మదించి తిరుగుచున్నవి. వాటిని నీవు వేటాడి, వేటయందు నీకుగల కోర్కెను తీర్చుకుని ఆనందమును పొందుము!

కొన్ని వివరణలు:

ఈ శ్లోకమునందు, శ్రీ శంకరాచార్యులవారు, పరమశివుని "ఓ ఆది కిరాతమూర్తీ!" అని సందర్భోచితముగా సంభోదించారు. మనస్సులోని మోహము, మాత్సర్యము ఇత్యాది క్రూరమృగములను వేటాడుమని కోరునపుడు, ఈశ్వరునికి తనయొక్క కిరాత (బోయవాని) స్వరూపమును గుర్తుచేస్తున్నారు. అయితే ఈశ్వరుడు బోయవాని రూపమును ధరించినట్లు ఎక్కడ చెప్పబడినది?

(i) రుద్రాధ్యాయము నాలుగవ అనువాకమునందు, "నమో మృగయుభ్యః శ్వనిభ్యశ్చవో నమో" - అనగా - "మృగములను చంపే వేటగాడివైన మీకు నమస్కారము, కుక్కల మెడలయందు కట్టబడిన తాళ్ళను చేతితో పట్టుకునియున్న మీకు నమస్కారము" అని రుద్రునియొక్క కిరాత-రూపము వర్ణించబడినది.
http://namakam-telugu.blogspot.com/2012/05/anuvakam-4.html

(ii) ఆర్జునుడు పాశుపతాస్త్రమును పొందుటకై పరమేశ్వరునిగూర్చి తపస్సు చేయగా, ఈశ్వరుడు బోయవాని రూపములో వచ్చి, అర్జునుని పరీక్షించి, పాశుపతాస్త్రాన్ని ప్రసాదించాడు (భారవి విరచిత కిరాతార్జునీయం).

(iii) ఈ శ్లోకములో వివరించినట్లు, ఈశ్వరుడు అనాదిగా భక్తుల హృదయములయందలి దుష్ట సంస్కారములనే క్రూర మృగములను వేటాడి సంహరించుచున్నాడు కావున, అయనను "ఆది కిరాతకమూర్తీ" అని పిలుచుకొనడము సహజమే కదా!

Sivanandalahari-42

గాంభీర్యం పరిఖాపదం ఘనధృతిః ప్రాకార ఉద్యద్గుణ

స్తోమశ్చాప్తబలం ఘనేన్ద్రియచయో ద్వారాణి దేహే స్థితః
విద్యా వస్తు సమృధ్దిరిత్యఖిల సామగ్రీ సమేతే సదా
దుర్గాతిప్రియ దేవ మామక మనో దుర్గే నివాసం కురు (42)

గాంభీర్యం = గంబీరమైన భావము
పరిఖాపదం = కందకము (అగడ్త) గాను
ఘనధృతిః = విశేషమైన ధైర్యము
ప్రాకార = (కోటయొక్క) ప్రాకారములుగాను
ఉద్యద్గుణ స్తోమః చ = మరియు వికసించుచున్న సద్గుణముల సమూహము
ఆప్త బలం = నమ్మకమైన బలముగాను
ఘన ఇన్ద్రియ చయః = కన్ను ఇత్యాది ఇంద్రియములు
ద్వారాణి = (కోటయొక్క) ద్వారములుగాను
దేహే స్థితః = దేహమున ఉన్నట్టి
విద్యా = ఈశ్వరుని గురించిన జ్ఞానము
వస్తు సమృధ్ది = పదార్ధ సంపత్తిగను
ఇతి = ఈవిధముగా
అఖిల సామగ్రీ సమేతే = సకల వస్తువులతో సమగ్రముగానున్న
సదా = ఎల్లప్పుడు
దుర్గాతి ప్రియ దేవ = దుర్గములయందు (లేదా దుర్గాదేవియందు) మిగుల ప్రీతి కలిగిన ఓ దేవా
మామక మన దుర్గే = నా మనస్సు అనెడి దుర్గమందు
నివాసం కురు = (దయతో) నీవు నివశించుము

ఓ దుర్గాతిప్రియ దేవా! నా మనస్సు దుర్గమమైన కోటయొక్క లక్షణములన్నింటినీ కలిగియున్నది. గాంబీర్యమే కందకముగాను, విశేషమైన ధైర్యము ప్రాకారములుగాను, మరియు వికసించుచున్న సద్గుణాల రాసియే విశ్వసనీయమైన సైన్యముగాను, కన్నులు ఇత్యాది ఇంద్రియములు ద్వారములుగాను, ఈశ్వర జ్ఞానమే పదార్ధ సంపదగను, ఈవిధముగా సకల వస్తువులతో సమగ్రముగాయున్నట్టి నా మనస్సు అనెడి కోటయందు నీవు దయతో సదా నివశించుము. 

కొన్ని వివరణలు: 

(1) "దుర్గాతి ప్రియ దేవ" అనుదానికి బహు అర్ధములు కలవు;
  (a) "దుర్గాదేవియందు అత్యంత ప్రీతి కలిగిన ఓ దేవా" అని ఒక అర్ధము.

  (b) "దుర్గాదేవికి అత్యంత ప్రియుడవైన ఓ దేవా" అని ఇంకొక అర్ధము. 

  (c) "పరులకు ప్రవేశించ శక్యముకాని (దుర్గమ) ప్రదేశములలో (కోటలలో) నివశించుటయందు అత్యంత ప్రీతికలిగిన ఓ దేవా" - అనగా - "భక్తులయొక్క హృదయములనెడి కోటలలో నివశించుటయందు అత్యంత ప్రీతినిజూపు ఓ దేవా" అని అర్ధము.

Sivanandalahari-41

 పాపోత్పాత విమోచనాయరుచిరైశ్వర్యాయ మృత్యుంజయ

స్తోత్ర ధ్యాన నతి ప్రదక్షిణ సపర్యాలోకనాకర్ణనే

జిహ్వా చిత్త శిరోఙ్ఘ్రి హస్త నయన శ్రోత్రైరహం ప్రార్థితో

మామాజ్ఞాపయ తన్నిరూపయ ముహుర్మామేవ మా మేஉవచః (41)

పాప ఉత్పాత = పాపములవలన సంభవించు విపత్తులనుండి
విమోచనాయ = విమోచనము పొందుటకు
రుచిః ఐశ్వర్యాయ = విశేషమైన ఐశ్వర్యములను పొందుటకు
మృత్యుంజయ = ఓ మృత్యుంజయా!
స్తోత్ర = (నీ) స్తుతులను

ధ్యాన = (నీ) ధ్యానమును
నతి = (నీకు) ప్రణమిల్లుట

ప్రదక్షిణ = ప్రదక్షిణలను
సపర్యా = (నీ) సేవను

ఆలోకన = (నీ రూపమును) వీక్షించుట
ఆకర్ణనే = (నీ లీలా) శ్రవణము (అనెడి కార్యములను)
జిహ్వా = (నా) జిహ్వతోను

చిత్త = మనస్సుతోను
శిర = శిరస్సుతోను

అంఘ్రి = పాదములతోను
హస్త = కరములతోను

నయన = నయనములతోను
శ్రోత్రైః = చెవులతోను (ఆచరించునట్లు)
అహం = నేను

ప్రార్థితః = ప్రార్ధింపబడినవాడినైతిని
మాం = నన్ను

ఆజ్ఞాపయ = (అట్లు చేయమని) ఆజ్ఞాపింపుము
తత్ = స్తుతించుట మొదలగువానిని ఆచరించుటకు

నిరూపయ = తగు ప్రేరణ కలిగించుము
ముహుః = మాటిమాటికిని
మామ్ = నాయెడల
ఏవ మా మే అవచః = ఈ విధముగా మౌనమును వహించకుము

ఓ మృత్యుంజయా! పాపముయొక్క ఉత్పాతములనుండి విమోచనమును పొందుటకును, మరియు మహదైశ్వర్య ప్రాప్తి కొరకును, నిన్ను స్తుతింపుమని నా నాలుకయు, నిన్ను ధ్యానింపుమని నా మనస్సు, నీకు ప్రణమిల్లుమని నా శిరస్సు, నీకు ప్రదక్షిణలు చేయుమని నా పాదములు, నీకు సపర్యలు చేయుమని నా శరీరము, నీ దివ్యమంగళ రూపమును వీక్షించుమని నా కన్నులు, మరియు నీ లీలా శ్రవణమును చేయుమని నా చెవులు నన్ను కోరుచున్నవి. అట్లు చేయుమని నన్ను ఆజ్ఞాపించి, వాటిని ఆచరించుటకు వలసిన ప్రేరణను నాకు ప్రసాదించుము. అంతేగాని, మాటిమాటికిని నా యెడల ఈ విధముగా మౌనమును వహింపకుము.